ध्यान.. एक अनुभव.

काही दिवसांपूर्वी ‘ध्यान’ या विषयावर काही चर्चा वाचायला मिळाली. साधारण तीन वर्षापूर्वी मी एक वैद्यकीय सहाय्य म्हणून प्रथमच ध्यानाची प्रॅक्टिस सुरू केली. त्याचे मला अनपेक्षित आणि अत्यंत परिणामकारक रिझल्ट्स मिळाले. या अनुभवातून या विषयाचा काही अभ्यास केला तेव्हा ही माहिती मिळाली.
अध्यात्मिक उन्नतीच्या दृष्टीने ध्यान हे एक श्रेष्ठ साधन मानले जाते. याची आणखी एक बाजू म्हणजे आरोग्याच्या दृष्टीनेसुद्धा ध्यान अतिशय उपयुक्त सिद्ध झाले आहे. विशेषत: मनोकायिक (Psychosomatic) म्हणजे टेन्शनमुळे उद्भवणाऱ्या दुखण्यासाठी ध्यान हा एक परिणामकारक उपाय असल्याचे आढळले आहे.
नियमित ध्यानाने निरामय आरोग्य व मानसिक स्वास्थ्य लाभते, याला विदेशी अभ्यासकांनीही मान्यता दिली आहे. डोकेदुखी, पाठदुखी, अंगदुखी, शरीराच्या कोणत्याही अकारण भागात होणाऱ्या वेदना अशा किरकोळ दुखण्यांपासून पासून ते उच्च रक्तदाब, हृदयविकार, मधुमेह अशा गंभीर विकारांवरसुद्धा नियमित ध्यान करणे लाभकारक ठरते. काही दिवसापूर्वी ‘New American Scietists journal’ मधील लेखाचा काही भाग वाचनात आला. त्यावरून एका प्रयोगाची माहिती मिळाली. आपल्या शरीरात DHEA नावाचे संप्रेरक तयार होत असते, जे शरीराची झीज रोखणे किंवा तारुण्य राखण्याचे काम करत असते. या प्रयोगात साठ लोकांचे DHEA तपासले. नंतर यापैकी तीस लोकांकडून तीन महिनेपर्यंत रोज दोन वेळा अर्धा अर्धा तास ध्यान करवून घेतले. यानंतर पुन्हा DHEA तपासणी केली असता असे आढळले की ध्यान न करणाऱ्या लोकांची DHEA लेव्हल तीच राहिली परंतु ध्यान करणाऱ्यांच्या DHEA पातळीत २२ ते २७ टक्के वाढ झाली आहे अन हे लोक पूर्वीपेक्षा जास्त आनंदी, उत्साही झाले आहेत.
शरीरातील सर्व व्यापाराचे नियमन आपले अंतर्मन करीत असते. याचे उदाहरण म्हणजे संमोहित केलेल्या व्यक्ती आश्चर्यकारक कृत्ये करू शकतात. मी पाहिलेल्या एका संमोहन प्रयोगात एक कृश तरुण संमोहित केल्यानंतर त्याच्या दुप्पट वजनाच्या व्यक्तीचा भार आपल्या ताठ केलेल्या शरीरावर सहज पेलू शकला. हे सध्या होण्याचे कारण म्हणजे अंतर्मनाचे शरीर-व्यापारांवरील नियंत्रण.
ध्यान म्हणजे अंतर्मनाच्या शक्तीना खुले करणे, शरीरात वाव देणे. शरीरव्यापार नियंत्रित करणे, हेही अंतर्मनाचे एक कार्य असल्याने ध्यानाचा आरोग्यास फायदा न झाला तरच नवल. अलीकडे संमोहन उपचार पद्धतीला मान्यता मिळाली आहे अन त्याचे विलक्षण परिणामही दृग्गोचर होत आहेत. अर्थात यातही विश्वासार्हता हा विषय आहेच. ध्यान आणि संमोहन यात पुष्कळच फरक आहे. मुख्य फरक म्हणजे संमोहनात अंतर्मनाला सूचना दिल्या जातात, ध्यानात अंतर्मनाला फक्त मुक्त केले जाते..
सर्वसाधारणपणे चांगली झोप झाली की आपण उत्साही व ताजेतवाने होतो. शरीरातील बारीक सारीक वेदना, चांगली व पुरेशी झोप झाल्यावर नाहीशा होतात. शरीर एखाद्या बॅटरीप्रमाणे चार्ज होते. असे समजले जाते की २०-२५ मिनिटाचे ध्यान हे आठ तासांच्या झोपेइतके पूरक आहे.
आपल्या मेंदूमधून सतत एक विशिष्ठ प्रकारच्या लहरी उत्सर्जित होत असतात. त्यावरून आपल्या दैनंदिन स्थितींचे चार प्रकार पडतात. अल्फा, बीटा, थिटा व डेल्टा.
आपण आरामात विश्रांती घेत असताना किंवा निवांत असताना मेंदूलहरींची कम्प्रता ९ ते १४ हर्ट्झ असते. या काळात शरीर स्थिर असले तरी मन कार्यरत असते. तुरळक विचार सुरु असतात. ही अल्फा अवस्था.
दैनंदिन कामे करत असताना मन अन शरीर दोन्ही कार्यरत असतात. या अवस्थेत मेंदूलहरींची फ्रिक्वेन्सी १५ ते ४० हर्ट्झ असते. ही बीटा अवस्था. या अवस्थेत आपले शरीर व मन पूर्ण कार्यक्षम असतात.
आठ तासांच्या झोपेमध्ये प्रत्यक्ष गाढ झोपेचा काळ काही मिनिटांचाच असतो. या काळात मेंदूमधून निघणाऱ्या लहरींची कम्प्रता (फ्रिक्वेन्सी) १ ते ४ हर्ट्झ असते. या अवस्थेला डेल्टा अवस्था म्हणतात. ही गहन विश्रांती अवस्था. आठ तासांच्या झोपेमध्ये आपण पाउण ते एक तासाच्या आवर्तनांनंतर २ ते ४ मिनिटे डेल्टा अवस्थेत जात असतो.
झोपेच्या इतर वेळात मेंदूच्या लहरींची फ्रिक्वेन्सी ५ ते ८ हर्ट्झ असते. ही थिटा अवस्था असते. या अवस्थेत स्वप्ने पडतात. पण शरीर पूर्णता: शिथिल नसते. संमोहित केलेली व्यक्ती थिटा अवस्थेत असते.
ध्यानाची खोल अवस्था (Deep Meditation State ) ही डेल्टा अवस्था असते. म्हणजेच शरीर व मन पूर्ण विश्रांती अवस्थेत असते. चयापचय क्रिया जवळजवळ शून्य असते. म्हणून जितका वेळ ही अवस्था टिकून राहील तितका वेळ शरीराला अन मनाला गहन विश्रांती मिळते.
पूर्ण विश्रांती देणारी झोप ही किमयागार आहे. अशा झोपेमध्ये शरीराची झीज भरून काढली जाते. सर्व पेशींना रिसेट केले जाते. शरीरातील सर्व अनियमितता जसे की हृदयाचे स्पंदन, रक्ताभिसरण, जखमा भरून येणे, वेदना शमन हे नियमित व नियंत्रित केले जाते. म्हणून कोणत्याही दुखण्यामध्ये झोपेचे औषध दिले जाते.
शास्त्रशुद्ध ध्यान केल्यावर (व ते व्यवस्थित जमल्यावर ) २५ मिनिटांच्या ध्यानामध्ये सुमारे १० ते १५ मिनिटे शरीर पूर्ण शिथिल अवस्थेत राहते. त्यामुळे एक संपूर्ण झोप झाल्याचे फायदे मिळतात. दिवसातून दोनदा ध्यान केल्यास झोपेची गरजसुद्धा कमी होते. यामुळेच योगी केवळ २-३ तास किंवा त्यापेक्षाही कमी झोप घेऊनही कार्यक्षम राहू शकतात.
अष्टांगयोगामध्ये यम, नियम, आसन, प्राणायाम, प्रत्याहार, धारणा, ध्यान अन समाधी या योगाच्या आठ अंगांचे विश्लेषण केले आहे. ध्यान हे त्यापकी एक अंग म्हणजे भाग आहे. सर्वच आठ भाग आचरणे सामान्य व्यवहारी जीवनात अशक्य आहे. तथापि योगासने, प्राणायाम अन ध्यान या तीनच अगांच्या आचरणाने सुद्धा आरोग्याचे अपरिमित लाभ झालेले दृष्टीपत्थात आले आहे.
(क्रमश: )